Léon Tolstoi,
Dostoesky và Ivan Turgenev
 |
| Léon Tolstoi |
Mặc dù được coi như nhà
tranh đấu, chính trị gia bất bạo động, nhà tư tưởng, nhà cách mạng xã hội..
Nhưng tại các nước Tây phương cũng như
trên thế giới người ta chỉ biết đến Tolstoi như một một nhà văn hào với
những tác phẩm bất hủ vượt thời gian không gian: Chiến Tranh Và Hòa Bình, Anna
Karénine , Résurrection. Nhân lần thứ 185 ngày sinh của Léon Tolstoi chúng ta
sẽ so sánh ông và các nhà văn hào nổi tiếng đương thời thế kỷ thứ 19.
Léon Tolstoi và Dostoevsky
Các nhà văn, thi
sĩ Nga nổi tiếng thế kỷ thứ 19 gồm
Pushkin (1799-1837), Gogol (1809-1852), Ivan Turgenev (1818-1883), Dostoevsky
(1821-1881, cũng viết là Dostoyevsky, Tolstoi (1828-1910).. người Tây phương
biết nhiều nhất về ba tác giả Tolstoi, Dostoyevsky, Ivan Turgenev. Ở đây tôi
xin so sánh ông với hai nhà văn nổi tiếng này.
 |
| Léon Tolstoi |
Trước hết xin nói về
Dostoevsky.
Ông và Tolstoi đã được dư
luận chung các nhà phê bình Tây phương coi như hai tác giả vĩ đại nhất của văn
học Nga cũng như trên văn đàn thế giới.
Nay tác phẩm của hai nhà văn hào này đã được tái bản tại Nga, trên thế giới
nhất là tại Mỹ và các nước Tây Phương. Dostoevsky là người có ảnh hưởng nhiều
tới nền văn chương và tư tưởng mới. Nhà văn hào sinh năm 1821 tại Mạc Tư Khoa,
cha là bác sĩ, học trung học tại đây, năm 1837 mẹ mất, ông lên Petersburg học
ngành kỹ sư, năm 1843 ra trường làm
trong ngành một năm thì bỏ việc chuyển sang viết thiểu thuyết. Năm 1846
Dostoevsky tham gia một tổ chức chính trị, đọc sách báo cấm, bị bắt 1849 với
đồng bọn, lãnh án tử hình nhưng được ân xá tại pháp trường. Ông bị kết án bốn
năm lao động khổ sai tại Tây Bá Lợi Á, đến 1854 được tha nhưng phải thi hành
quân dịch tại mảnh đất xa xăm này. Năm 1857 lấy Maria, đến 1859 xuất ngũ về ở
miền Tây Nga, năm 1862 ra ngọai quốc lần đầu, một năm sau về nước .
 |
| Dostoevsky |
Năm 1863 Dostoevsky đi
ngọai quốc lần nữa rồi về Mạc Tư Khoa năm ấy dự đám táng vợ. Năm 1865 người anh
chết, nợ nần chồng chất, ông phải lánh ra ngọai quốc để trốn nợ, năm 1867
Dostoevsky lấy vợ khác, Anna 22 tuổi, ông mất năm 1881, các tác phẩm tiêu biểu
gồm Tội Ác Và Hình Phạt (1866), Thằng Ngốc (1868), Anh Em Nhà Karamazov (1880).
Có nhiều ý kiến khác nhau về ông, có nhiều độc giả say mê hâm mộ các sáng tác
của Dostoesvky cũng nhiều người chê là nhàm chán, khó hiểu. Khi truyện của ông
mới được xuất bản đã bị các nhà văn đương thời chê là phóng đại, không thực,
lập dị, tác giả nhiều tưởng tượng quá.
Trang 167 trong phần kết
luận cuốn Fedor Dostoevsky của William J. Leatherbarrow có ghi nhận nhiều ý
kiến phê bình về Dostoievsky như sau:
Nhà triết gia xã hội
Nikolay Mikhailovsky (1842-1904) trong bài “Một Tài Năng Dữ Tợn “ (A Cruel
Talent) viết năm 1882 cho rằng
Dostoievsky đã tạo ra những cá tính không
thực với những diễn tả tâm lý
giả tạo có mục đích thỏa mãn sở thích
hung dữ của mình. Ngay cả Tolstoi cũng
cho rằng truyện của Dostoevsky không có vẻ gì là thực. Độc giả Tây phương hồi
trước vốn quen đọc những áng văn nhẹ nhàng dễ thương của Turgenev nay cũng rất
khó chịu với lối văn dữ dằn của Dostoevsky. George Moore coi ông như một nhà
viết tuồng ca kịch rẻ tiền thêm chút mắm muối tâm lý.
Tờ Spectator trong một
bài điểm sách cuốn Thằng Ngốc (1887) cho rằng cái gọi là hiện thực của tác giả
chỉ là một sự méo mó lệch lạc có ít nhiều xấu xí đưa ra cho thiên hạ thưởng
lãm… Chúng ta dễ đồng tình với những nhận xét này vì tác phẩm của Dostoevsky
không nằm trong truyền thống hiện thực, nó không để ý tới khía cạnh xã hội,
thực tại vật chất và mô tả tự nhiên, ta thấy trong tiểu thuyết của tác giả so
với các cây viết lớn hiện thực đương thời như Tolstoi, Turgenev, Goncharov. Nó
không tạo ra những phẩm chất bình thường mà chỉ thể hiện những cảm xúc mạnh
phóng đại những hình ảnh thực tế, luôn tập trung những cá tính cực đoan trong
những hoàn cảnh bất thường thí dụ thế giới trong cuốn The Devils của Dostoevsky
khác xa với thế giới trong cuốn Anna Karenina của Tolstoi mặc dù cả hai cùng
diễn tả một giới người của xã hội cùng một thời trong lịch sử Nga.
Nhưng sau này đánh giá lại Dostoevsky, nhiều
người đề cao văn chương của ông. Các thế hệ kế tiếp gồm những triết gia, tiểu
thuyết gia, nhà phê bình… đã nghiên về
văn nghiệp Dostoevsky và đã ca tụng ông không tiếc lời. Nhiều độc giả cũng tìm
thấy những cái hay, sâu sắc trong nghệ thuật Dostoevsky. Cũng trong phần kết
luận cuốn Fedor Dostoevsky trên, trang 166, Leatherbarrow ghi nhận những lời ca
ngợi Dostoevsky như: một trăm năm sau khi Dostoevsky qua đời, tác phẩm của ông
mang nhiều ý nghĩa đối với độc giả. Các thế hệ và các trường nghiên cứu tư
tưởng đã duyệt lại những cuốn tiểu thuyết của ông đôi khi tìm được những sự
hiểu biết lạ lùng. Những cuộc nghiên cứu đánh giá lại Dostoevsky không ngừng
nghỉ kể trên là cách đo lường sự quan trọng và sinh khí công trình của
Dostoevsky. Không phải chỉ giới hạn trong phạm vi hàn lâm viện, mỗi thế hệ mới
các độc giả trí thức lại tìm thấy trong những cuốn tiểu thuyết vĩ đại của ông
sự rung động và xúc động trong chiều hướng nghệ thuật cao.
Dostoevsky hình như không
sợ bị rơi vào tình trạng cổ điển, một hóa thạch văn chương. Công trình sáng tác
văn học của ông nói trực tiếp và khẩn cấp cho thời hiện đại và đóng góp lớn lao
cả về hình thức và diễn tả tâm lý cho sự sáng tác văn chương ngày nay. Có thể vì vậy mà tác giả Steiner lý luận rằng
Dostoevsky đã tiến sâu vào cơ cấu của tư tưởng hiện đại hơn là Tolstoi. Thế
nhưng sự quan trọng của văn nghiệp Dostoevsky và các ý kiến phê bình, nhận xét
rất khác biệt cho thấy người độc giả lần đầu tiên thưởng thức văn Dostoevsky sẽ
nản lòng thế nào. Các kệ sách của thư viện nặng chĩu muốn xệ xuống vì những
cuốn khảo cứu mâu thuẫn nhau về Dostoevsky như: Dostoevsky người Thiên Chúa
giáo, Dostoevsky nhà hiện sinh, Dostoevsky nhà
tâm lý, Dostoevsky nhà tư tưởng lớn…
mà chẳng chú ý gì về nghệ thuật văn chương của tác giả, và những cuốn
khác nói Dostoevsky nhà sáng tác văn chương siêu đẳng và tư tưởng thấp kém của
ông không có giá trị gì mấy. Có lẽ ý nghĩa chân thực của Dostoevsky nằm ở chỗ
ông có khả năng lấy được vô vàn những câu trả lời từ sinh hoạt trí thức của thế
kỷ 20. Đó là những lời ca tụng Dostoevsky của những nhà nghiên cứu phê bình,
thế kỷ 20.
Những tác phẩm hay của
Dostoevsky là những cuốn tiểu thuyết có luận đề thể hiện nhiều cá tính khác
thường. Những đặc tính phức tạp và mạnh bạo dữ dằn thường thấy trong những bi
kịch. Chủ đề cơ bản trong những tác phẩm của ông thường là sự vật lộn giữa cái
thiện và cái ác trong tâm hồn con người để giành quyền làm chủ. Tác giả nỗ lực giải quyết cuộc
tranh đấu này bằng cách đưa tới cứu rỗi qua sự đau khổ được tôi luyện.
Cuốn tiểu thuyết lớn sau
cùng Anh Em Nhà Karamazov cho thấy ông là một trong những người mở đường của
nghệ thuật hướng nội và là người bàn luận độc đáo về tôn giáo. Dostoevsky cũng
là người diễn tả thân phận con người, đã khởi xướng nhiều ý tưởng trong trào
lưu triết học mang tên thuyết hiện sinh
Nhiều người ca tụng
Dostoevsky như một trong những tiểu thuyết gia lớn nhất của Âu châu, những
người khác như nhà phê bình nổi tiếng Nga Vladimir Nabokov nói: về phương diện
văn chương tài năng cá nhân của Dostoevsky chỉ là một nhà văn xoàng, ông sáng
tác những áng văn nhạt nhẽo, Dostoevsky là người đề xướng cổ động đạo đức tôn
giáo trong văn chương của mình. Nobokov lý luận trong một bài giảng của ông tại
Đại học Cornell rằng việc giao giảng tôn giáo của Dostoevsky hơn là phẩm chất
nghệ thuật là lý do chính khiến ông đã được ca ngợi như một nhà tiên tri tại Nga. Dostoevsky có ảnh
hưởng tới tác giả Hemingway, James Joyce. Hemingway ghi nhận Dostoevsky đã có
ảnh hưởng lớn đến văn của ông.
Nhân vật của ông có tính tiêu biểu nhưng không
có tính hiện thực như ở Tolstoi, nhân vật của Dostoevsky tượng trưng cho một ý
tưởng mà nó thể hiện, ông là người đi tiên phong của văn chương biểu tượng
(literary symbolism) nhất là biểu tượng Nga (Russian symbolism). Dostoevsky và
Tolstoi chưa bao giờ gặp nhau, họ ca ngợi, chỉ trích và có ảnh hưởng với nhau,
Dostoevsky khen cuốn Anna Karenina của Tolstoi là kiệt tác. Tolstoi nói đọc một
ít chương của cuốn Tội Ác Và Hình Phạt cũng sẽ biết kết thúc ra sao. Được tin
Dostoevsky mất, Tostoi bật khóc, khi Tolstoi tắt thở tại ga xe lửa, người ta
thấy gần giường nằm ông có cuốn Anh Em Nhà Karamazov.
Nhiều tác giả, triết gia
đề cao Dostoevky là một nhà tư tưởng vĩ
đại. Tội Ác Và Hình Phạt đưa Dostoevsky lên địa vị tác giả lớn tại Nga, Will
Durant trong cuốn Lạc Thú Của Triết Học (Pleasures of philosophy) nói
Dostoievsky là một trong những cha đẻ của trào lưu triết học Hiện sinh qua cuốn
Hồi Ký Viết Dưới Hầm (Notes From Underground). Theo Dostoevsky lý lẽ không phải
là định lý chỉ đạo cuối cùng của nhân loại. Sau khi bị lưu đầy đi Omsk
Nhà triết gia Freud trong
bài Dostoevsky và tội giết cha mẹ nói những tác phẩm lớn trên thế giới đều đã
đề cập đến tội giết cha mẹ, Anh Em Nhà Karamazov là một trong những cuốn tiểu
thuyết lớn nhất thế giới.
Các nhà triết gia, nghiên
cứu phê bình đề cao Dostoevsky có những tư tưởng cao siêu việt, những cuốn tiểu
thuyết của Dostoevsky tuyệt diệu, cao siêu vượt thời gian không bị rơi vào tình
trạng cổ điển như Tolstoi. Có diều đáng nói là nhiều độc giả nghe ca tụng về
Dostoevsky, họ muốn biết văn chương của ông hay ở đâu, như thế nào? nhưng không
thấy các nhà nghiên cứu ca tụng Dostoevsky
đưa ra những phân tích cụ thể về những điểm tuyệt diệu trong truyện của
ông. Vì tác phẩm của ông chỉ là tiểu thuyết mà tiểu thuyết chỉ là nghệ thuật.
Phân tích văn Dostoevsky phải phân tích
những cái hay của nghệ thuật Dostoevsky thí dụ nó rung động được độc giả trong một chiều hướng nào hoặc tâm lý nhân
vật sâu sắc, hiện thực ra sao … Trên thực tế người ta không thấy ai phân tích
diễn tả được những cái hay tuyệt vời trong nghệ thuật Dostoevsky một cách cụ
thể mà chỉ thấy những lới tán dương ca ngợi tận mây xanh nhất là về mặt tư tưởng.
Đa số các nhà nghiên cứu
phê bình đề cao, ca tụng Dostoevsky như một nhà tư tưởng lớn và như vậy ông là
một triết gia, không phải là một tiểu thuyết gia. Sự thực Dostoevsky không thể
là một triết gia vì tác phẩm của ông chỉ là tiểu thuyết như Anh Em Karamazov,
Tôi Ác Và Hình Phạt… không phải là những cuốn sách triết học thí dụ Hữu Thể Và Hư Vô (L’être et le néant)
của J.P Sartre chẳng hạn . Như thế các
nhà nghiên cứu Dostoevsky đã lạc đề, thay vì đặt trọng tâm vào phê bình nghiên
cứu nghệ thuật văn chương Dostoevsky họ đã bước sang lãnh vực triết học trong
khi bàn về nghệ thuật văn chương Dostoevsky. Nhiều nhà nghiên cứu Dostoevsky đã
vẽ rắn thêm chân, họ gán cho Dostoevsky những tư tưởng, những ý nghĩa mà chưa
chắc ông đã nói thế. Tiểu thuyết của ông rất khó hiểu và viết thừa nhiều hơn
Tolstoi và các tác giả cổ điển Nga, chính ông đã lạc đề, nghệ thuật trước hết
để mua vui giải trí hơn là những nghị luận bàn về tư tưởng, triết học.
Không phải tác phẩm của
ông chứa đựng nhiều tư tưởng cao mà đáng được ca ngợi vì trên thế giới, Đông
cũng như Tây đã có vô số các nhà tư
tưởng siêu việt, nhân vật của Dostoevsky có tính biểu tượng và cá tính thường
là được phóng đại lên. Người ta nói
Dostoevsky là nhà tiểu thuyết tâm lý sâu sắc nhưng có điều là nhân vật của ông
không thực mà chỉ là những nhân vật mang tính biểu tượng thí dụ hai cha con
cùng mê một ả trong Anh Em Karamazov, giết nhau vì một ả hoặc một chàng si tình
trong Le Joueur (The Gambler) ngủ ngoài cửa phòng cô tiểu thư để tỏ lòng trung
thành trong khi cô ta đang ngủ với tình nhân. Chàng si tình nói với cô anh sẵn
sàng nhẩy vào đầu toa xe lửa nếu nàng muốn nhưng cũng không chinh phục được cô
hoặc trong Người Chồng Muôn Thủa, một
anh bị cắm sừng từ đầu chí cuối. Nhân
vật của Dostoevsky thường mang tính bệnh hoạn, nhiều cá tình ngông cuồng, nếu
nói Dostoevsky là nhà văn hào diễn tả
tâm lý sâu sắc cũng không hoàn toàn khách quan vì nhân vật của ông không thực
mà chỉ mang tính biểu tượng.
Nhiều độc giả thưởng thức
văn Dostoevsky một cách vất vả tỏ ra khó hiểu khi thấy có những người ca tụng
tác giả, có thể đó chỉ là một trào lưu của những người tỏ ra mình hiểu
Dostoevsky, một tác giả tuyệt vời, người nọ đua người kia ca tụng mà thực ra
chính họ cũng chưa chắc đã hiểu rõ nhà tiểu thuyết gia bí hiểm này. Cũng có thể
người ta thấy hay ở chỗ kỳ dị. Dù sao cũng phải nói tác giả rất thành công ở
những tiểu thuyết ngắn short novel (người Pháp gọi là nouvelles) như Dân Chơi
(The Gambler) Người Chồng Muôn Thủa (Eternel Husband), văn phong sáng sủa, nhân
vật có cá tính, nội dung độc đáo, tuyệt diệu…
Bài viết “Cuộc quyết đấu
giữa Marx và Dostoevsky” của tác giả Ý Alberto Moravia do Ngân Xuyên dịch đăng
trên một trang điện tử có đề cao khía cạnh nhân bản của Dostoevsky qua cuốn
tiểu thuyết nổi tiếng Tội Ác Và Hình Phạt. Tôi xin tóm lược bài viết như sau
Dưới thời Staline tại
Liên Xô Dostoevsky bị đặt ra ngoài vòng
pháp luật, sách của ông không được in lại nhưng người ta vẫn chuyền tay
nhau đọc những cuốn sách in từ xưa đã cũ mèm, rách nát. Dostoevsky bị coi là
phản động, bảo vệ Nga Hoàng và Chính thống giáo. Trong cuốn truyện nổi tiếng
xuất sắc nhất của Dostoevsky Tội Ác Và Hình Phạt, Raskolnikov giết mụ già cho
vay lãi chống lại bất công xã hội, Raskolnikov mơ ước sự công bằng chống bóc
lột như Mác Xít. Mụ cho vay lãi là giai cấp tư sản bóc lột, Raskolnikov vì lợi
ích của loài người mà giết mụ cho vay lãi cũng như Mác xít chủ trương thủ tiêu
giai cấp tư sản tuy nhiên có khác nhau.
Marx biện minh cho việc
giết mụ già để tạo công bằng xã hội, không còn cảnh người bóc lột người, biện hộ
cho việc giết mụ ta, Dostoevsky tin Thượng đế cho rằng Raskolnikov sai lầm cũng
như Marx đã sai lầm, ta không thể giết người dù việc này có lợi cho xã hội, cái
khác nhau giữa Marx và Dostoevsky là sự đánh giá khác nhau về tội ác. Dostoevsky tin Chính thống giáo cho rằng tội
ác ở việc giết mụ ta chứ không phải ở mụ ấy, Marx cho tội ác ở chỗ mụ già bóc
lột, điều ác theo Chính thống giáo còn nằm ở chỗ Raskolnikov giết cả nhân chứng
để phi tang. Marx thì cho chỉ có vấn đề cái ác xã hội thôi và chỉ có cách mạng
mới tiêu diệt được nó, Dostoevsky cho điều ác nằm ở chỗ dùng bạo lực. Các nhà
Mác Xít nhờ những biện hộ lịch sử xã hội của họ để có thể rửa sạch cả lương tâm
đen tối nhất, Dostoevsky bác bỏ kiểu rửa tẩy tội ác ấy, không thể hủy được tội
ác.
Ta đã chứng kiến cuộc
chạy đua giữa Dostoevsky và Marx tại Nga, vòng đầu Dostoevsky thắng, ông tạo
lên kiệt tác phẩm, vòng hai Marx thắng vì lý thuyết của ông tạo ra cách mạng,
hình như đến vòng ba Dostoevsky thắng trở lại khi Thủ tướng Nga Khrushchev lên
án tội ác của chế độ Staline.
Bài này có thể coi như
điển hình của lối văn chương ca tụng Dostoevsky, đã có nhiều đề tài, sách vở,
bài viết về Dostoevsky với những lời lẽ đao to búa lớn thổi phồng nhà thiên tài
lên tận mây xanh nhưng trên thực tế không được độc giả lưu ý tán thành cho lắm.
Tác giả đã so sánh Dostoevsky với Marx một cách lạc lõng, gượng ép bằng lối đem
một tiểu thuyết gia đối chiếu với một lý thuyết gia triết lý chính trị, kinh tế
lớn trên thế giới. Mặc dù sống cùng thời với Marx nhưng Dostoevsky không quan
tâm, chẳng để ý tới tới tư tưởng đường lối của nhà triết gia, chính trị này thế
mà Alberto Moravia lại làm như Dostoevsky đang tranh luận với Marx.
Truyện Tội Ác Và Hình
Phạt viết năm 1866 được coi như chủ đề chính của bài này thực ra không được coi
là kiệt tác hay nhất của Dostoevsky như Alberto nói mà cuốn Anh Em Nhà
Karamazov mới được dư luận chung của nhiều người coi là tác phẩm tiêu biểu xuất
sắc nhất. Giống như nhận xét của George
Moore ở trên về văn chương Dostoevsky, ở đây nói về Tội Ác Và Hình Phạt,
cuốn tiểu thuyết luận đề nổi tiếng của
Dostoevsky mang nhiều kịch tính diễn tả một luận đề phức tạp to tát nhưng có vẻ
gượng ép. Một anh sinh viên giết một bà già cho vay lãi nặng vì lợí ích của xã
hội, của loài người, giết luôn cả nhân chứng để rồi sau này tự thú trước công
lý. Một tác phẩm văn chương như Tội Ác Và Hình Phạt không để mua vui giải trí
cho người đọc nhưng Dostoevsky đem ra giải quyết những vấn đề to tát của xã
hội, loài người khiến cho tự nó lạc đề đi ra ngoài phạm vi nghệ thuật. Nhiều
nhà phê bình ca ngợi Tội Ác Hình Phạt như một tác phẩm tuyệt vời nhất thế giới
nhưng trên thực tế không thấy họ phân tích chi tiết những cái hay mà chỉ tán
tụng một cách mơ hồ.
Tội Ác Và Hình Phạt cũng
như Anh Em Nhà Karamazov, Thằng Ngốc…là những cuốn tiểu thuyết lớn tiêu biểu
cho sự nghiệp văn chương Dostoievsky nói chung viết thừa, rườm rà dài dòng văn
tự và khó hiểu khiến cho nhiều độc giả đã bỏ dở nửa chừng không đọc tiếp.
Mặc dù văn chương Léon
Tolstoi được coi là cổ điển nhưng hai cuốn Chiến Tranh Và Hòa Bình, Anna
Karenina của ông vẫn được coi là hai cuốn best seller trên thế giới. Các nhà
phê bình đánh giá nghệ thuật của Tolstoi hiện thực như Morris Philipson trong cuốn Ông Bá Tước Muốn
Làm Người Nông Dân trang 70 có nói về hai cuốn Chiến Tranh Và Hòa Bình, Anna
Karenine như sau.
“Những cuốn này không có vẻ gì là nghệ
thuật, bề ngoài của nó như chính là cuộc đời.
Lý do đơn giản: đặc tính trước nhất của
nghệ thuật hiện thực là làm thể hiện rõ cái tiềm ẩn mà người đời không nói ra
được.
…Bởi vậy cái đẹp trong một tác phẩm nghệ
thuật bắt nguồn từ chỗ nó thể hiện đúng với tạo hóa vạn vật và sự thật là cái
mà tất cả mọi người có thể nhận thấy khi người ta chỉ cho họ thấy. Nhưng chỉ
người nghệ sĩ đại tài mới chỉ nó ra cho ta thấy.”
Những tác phẩm trường
giang đại hải của Léon Tolstoi đã làm sống lại một giai đoạn lịch sử hoặc xã
hội của nước Nga một cách hiện thực. Chiến Tranh Và Hòa Bình diễn tả thời loạn
trong cuộc chiến tranh Nga Pháp 1812. Anna Karenina, cuốn tiểu thuyết luận đề
diễn tả bộ mặt hủ lậu của thành kiến xã hội lỗi thời so với Tây phương. Với
Phục Sinh Tolstoi đi vào hiện thực xã hội cho thấy bộ mặt trái của chế độ quí
tộc phong kiến đã làm suy bại nước Nga mà trước hết nền tư pháp thối nát, giới quí tộc ăn trên ngồi chốc
bóc lột, nông dân đang chết lần mòn vì
đói khổ.
Đa số tác phẩm lớn của
Dostoevsky đều rườm rà dông dài, thừa thãi nhiều so với Tolstoi, nhiều cuốn chỉ
cần đọc nửa sau cũng đủ. Nhiều nhà nghiên cứu nói Dostoevsky phân tích tâm lý
sâu sắc nhưng các nhân vật của ông có tính tiêu biểu, tượng trưng cho một giới
nào không hiện thực như ở Tolstoi. Nhân vật của Tolstoi trước hết không bệnh
hoạn như các nhân vật của Dostoevsky, phần nhiều thể hiện con người của tác giả
hoặc bạn bè và những người thân trong gia đình, Tolstoi đã thể hiện con người
thật của mình trong tác phẩm, tâm lý nhân vật rất thực. Tình yêu trong truyện
của Dostoevsky thường là những mối tình bỏng cháy, có thể những nét ấy đã làm
say mê người đọc vì tính chất lạ. Thể hiện nhân vật biểu tượng như ở Dostoevsky
và diễn tả tâm lý con người như Tolstoi khác nhau ở chỗ một bên là biểu tượng
và bên kia là hiện thực giống như cổ nhân bên Trung Hoa nói vẽ ma dễ, vẽ người
khó vì ma không ai thấy, người thì ai cũng thấy vẽ sai sẽ bị chê ngay.
Dostoevsky không được coi
là một vĩ nhân như Tolstoi mà chỉ được nhìn nhận như một nhà tư tưởng, một nhà
văn hào lớn, trên thực tế ảnh hưởng của Dostoevsky không nhiều như người ta tán tụng và số độc giả hâm
mộ ông cũng không quá đông như một số nhà nghiên cứu nói. Số người hiểu
Dostoevsky không nhiều, mặc dù được các nhà phê bình ca tụng nhưng trên thực tế
Dostoevsky không được quảng đại quần chúng chúng đón nhận vì văn ông phức tạp.
Khác với Tolstoi, Dostoievsky có rất nhiều huyền thoại như trong cuốn Fedor
Dostoevsky tác giả William J. Leatherbarrow kết luận thuyết vô định trong Tội
Ác Và Hình Phạt giống như thuyết tương đối của Einstein và ảnh hưởng tới thuyết
này.
Như trên có nhà nghiên cứu nói Dostoevsky
không bị rơi vào tình trạng cổ điển, tác giả Steiner lý luận rằng Dostoevsky đã
tiến sâu vào cơ cấu của tư tưởng hiện đại hơn là Tolstoi nhưng trên thực tế hai
cuốn Chiến Tranh Và Hòa Bình, Anna Karenina của Tolstoi vẫn được độc giả trên
thế giới đón nhận nhiệt tình. Điều này cho thấy văn chương Tolstoi có tính vượt
thời gian không gian, sáng tác của ông cho tới nay cũng vẫn còn được nhiều
người nồng nhiệt đón nhận tại nhiều nước trên thế giới như thế không thể nói
Tolstoi bị rơi vào cổ điển hoặc không đi sâu vào tư tưởng hiện đại như
Dostoevsky.
Ngoài ra Léon Tolstoi là
một nhà tranh đấu cho tự do, dân chủ, tiến bộ chống chế độ bóc lột của giới quí
tộc Nga, người đã khởi sướng đường lối bất bạo động, ông còn là nhà cái cách tôn giáo, nhà sư phạm…Từ
sau cách mạng vô sản 1917 tới nay, chính quyền Liên xô vẫn phải giành cho
Tolstoi một sự kính trọng, một địa vị xứng đáng trong chương trình giáo dục tại
các trường trung học cũng như đại học tại Liên Bang Sô Viết vì ông quá lớn.
Tolstoi không những có địa vị lớn tại Nga từ sau năm 1917, ông còn là một vĩ
nhân trên thế giới. Ngược lại Dostoevsky đã bị Sô Viết đặt ra ngoài vòng văn
hóa nghệ thuật, không được chính quyền ưu ái như đã nói ở trên trước hết ông
không có địa vị lớn trong lòng người dân như Tolstoi, chỉ là một tiểu thuyết
gia có thiên tài.
Nhưng dù Dostoevsky bị một
số nhà nghiên cứu phê bình đánh giá không thuận lợi, dù ông không được nhiều
người đọc đón nhận cho lắm, dù hâm mộ hay không thích nhà văn hào này ta phải
nhìn nhận một sự thật: Léon Tolstoi và Dostoevsky là hai tác giả không những
được ca ngợi nồng nhiệt tại Nga mà cũng đã được coi là hai khuôn mặt lớn nhất
trên văn đàn thế giới. Tolstoi và Dostoevsky đã được dư luận giới nghiên cứu
phê bình Tây phương, dư luận độc giả quốc tế coi như hai nhà văn hào vĩ đại vào
bậc nhất trên thế giới từ trước đến nay khi mỗi người với thiên tài riêng, với
nghệ thuật riêng, tư tưởng riêng đã tạo lên hai đóa hoa đẹp tuyệt vời cho khu
vườn văn học của nhân loại.
Léon Tolstoi và Ivan Turgenev.
Ông là
tác giả được người mình ưa chuộng tại Sài Gòn năm xưa qua những truyện ngắn
tình cảm lãng mạn như Mối Tình Đầu, Faust, Asya.. hồi xưa chúng ta quen gọi
theo kiểu Pháp là Ivan Tourgueniev.
Ivan
Turgenev là nhà văn Nga đầu tiên được người Tây phương chú ý nhưng về sau bị
Dostoevsky và Léon Tolstoi làm lu mờ, tuy nhiên ông vẫn còn là một tác giả lớn
trong văn chương cổ điển Nga thế kỷ thứ 19.
 |
| Ivan Turgenev |
Turgenev
sinh tại Orel năm 1818 trong một gia đình địa chủ giầu có quí tộc Nga, cha là
Đại tá ngự lâm quân của Nga Hoàng, mất 1834, mẹ là một bà địa chủ, rất độc đoán
với nông nô và con cái khiến ông bị ảnh hưởng tâm thần.
Cha mất
khi Ivan Turgenev mười sáu tuổi, ông theo học Đại học Mạc Tư Khoa một năm rồi
lên Petersburg, học môn văn chương Nga và triết lý. Năm 1838 -1840 sang Bá Linh
học triết lý, lịch sử, về nước ông chống chế độ nông nô, quãng đời sau của Ivan
Turgenev sống tại Baden-Baden (Đức) và ở Paris. Nhà văn hào không lập gia đình,
có một con gái với một người nông nô, người bạn văn thân thiết của ông là
Gustave Flaubert, liên hệ của ông với Tolstoi và Dostoevsky thường căng thẳng.
Turgenev có khuynh hướng thân Âu châu nên chán ghét Léon Tolstoi và Dostoevsky,
ông xích mích với Tolstoi năm 1861 bị ông này thách đấu súng nhưng về sau xin
lỗi. Hai bên không nói chuyện với nhau mười bẩy năm. Dostoevsky nhạo báng
Turgenev trong cuốn The Devils (1872), năm 1880 hai người hòa nhau.
Mới đầu
Turgenev sáng tác thi ca, năm 1847 ông nổi tiếng với tập truyện ngắn Phác Họa
Của Người Thợ Săn, đây là viên đá đầu tiên của văn chương hiện thực Nga, nó cho
thấy người dân quê thông minh có tài năng nghệ thuật nhưng bị bóp nghẹt và kiềm
chế bởi chế độ nông nô. Tác giả dựa trên quan sát đời sống người nông dân và
thiên nhiên khi đi săn trong rừng thuộc điền sản của mẹ. Cuốn sách này có ảnh
hưởng đến dư luận đưa tới việc bãi bỏ chế độ nông nô, có người cho nó đã khiến
Nga Hoàng Alexander III quyết định hủy bỏ chế độ này. Ivan Turgenev cho nó là
chế độ tàn ác, chính tác giả coi Phác
Họa Của Người Thợ Săn là cuốn sách quan trọng của văn học Nga, Tolstoi cũng ca
ngợi cuốn này.
Ivan
Turgenev là người diễn tả đời sống chân thực của người Nga thế kỷ 19 và có
khuynh hướng đưa thôn quê vào thời đại mới. Khi còn học ở Đức ông thấy cần phải
Tây phương hóa nước Nga, Turgenev không quan tâm về tôn giáo như Dostoevsky và
Tolstoi, ông diễn tả khía cạnh xã hội và phong trào cải cách. Turgenev không
chủ trương cách mạng hoặc phục hưng tinh thần quốc gia mà lấy phương pháp canh
tân để thoát khỏi lạc hậu. Turgenev chịu ảnh hưởng của Gogol.
Đề tài của Ivan Turgenev hướng về xã hội Nga
từ 1840 đến 1870, ông tả chân giới quí tộc và trí thức Nga, quan sát nghiên cứu
các vấn đề văn hóa xã hội. Ông viết theo lối kể truyện như một cuốn nhật ký,
hành văn lưu loát sáng sủa lôi cuốn, tế nhị nên được nhiều người hâm mộ. Ivan
Turgenev không trước tác những tiểu thuyết trường giang đại hải như Dostoevsky,
Tolstoi và các tác giả Nga khác. Truyện
dài nhất và cũng là tác phẩm nổi tiếng nhất của ông là cuốn Cha Con
(Fathers and Sons) viết 1862, một trong những trước tác lớn của văn chương thế
kỷ thứ 19, Khói (Smoke) viết năm 1867
còn lại đa số là truyện ngắn.
Ivan
Turgenev chủ trương cải cách xã hội theo Tây phương, năm 1855 ông trở thành
phát ngôn viên của cuộc cải cách, quan niệm nước Nga cần tiếp thu các tư tưởng
Tây phương để thực hiện tiến bộ xã hội. Năm 1870 hồi chiến tranh Pháp-Thổ,
Turgenev qua Pháp sống ở gần Paris cho tới chết năm 1883. Những truyện khác
được Tây phương biết đến gồm Rudin, 1856, Mái Ấm Trưởng Giả (A Nest of the
Gentry) viết 1859, Chiều Hôm Trước (On The Eve) viết 1860…
Năm
1883 Turgenev khuyên Tolstoi trở lại với văn chương, sau đó Tolstoi viết Cái
Chết Của Ivan Ilyich và Cầm Tấu Khúc Kreutzer.
Nhận
xét về Ivan Turgenev, hai tác giả Henry James và Joseph Conrad ca ngợi ông hơn
Tolstoi và Dostoevsky, James khen văn chương của Turgenev lịch sự, tế nhị hạng
nhất. Nhà phê bình Nga nổi tiếng Nabokov nói Turgenev không phải là một văn hào
nhưng được xếp trong số bốn nhà văn Nga thế kỷ 19, ông đứng sau Tolstoi, Gogol,
Chekhov nhưng đứng trước Dostoevsky. Nhận xét của nhiều tác giả về Turgenev
cũng như về các nhà văn sĩ Nga nổi tiếng thế kỷ 19 không đồng nhất nhưng theo
dư luận chung Ivan Turgenev mặc dù được Tây phương chú ý trước nhất nhưng không
được xếp ngang hàng với Tolstoi và Dostoevsky .
Văn
chương Tolstoi tuy nhiên chưa hoàn toàn hiện thực nếu so với khuynh hướng cận
đại như Sholokhov với Sông Don Thanh Bình, Gheorghiu với Giờ Thứ 25, John Steinbeck với Chùm Nho Uất Hận.
Chiến Tranh Và Hòa Bình, Phục Sinh của Tolstoi chưa diễn tả được những đau khổ
cùng cực của con người như Sholokhov đã diễn tả cuộc chiến tàn bạo, đẫm máu
giữa dân Cô Dắc vùng sông Don và chính quyền Bolshevik. Gheorghiu đã diễn tả thân phận vô cùng bi
thảm của con người thời ly loạn và hậu chiến.
So với
Tolstoi, Turgenev cùng một khuynh hướng hiện thực như Tolstoi, những đoản thiên lãng mạn của ông bay bướm, nhẹ nhàng tế
nhị nhưng Turgenev chỉ viết đoản thiên,
tiểu thuyết ngắn (short novel) không có những tác phẩm vĩ đại như Tolstoi. Vả
lại dù Turgenev cũng có khuynh hướng giải phóng nông nô, cải cách canh tân xã
hội nhưng không phải là nhà tranh đấu dấn thân như Tolstoi, không có địa vị lớn
trong quần chúng, nông dân Nga như Tolstoi. Như chúng ta đã biết, Tolstoi đã
lấy đường lối bất bạo động trong thời gian chống chế độ độc tài, phong kiến đã
được người dân vô cùng ngưỡng mộ, họ coi ông là Nga hoàng thứ hai.
Léon
Tolstoi không chỉ là một nhà văn hào, một tiểu thuyết gia trứ danh, mà còn là một vĩ nhân được người Nga cũng như cả thế
giới quí trọng , di sản của ông để lại cho nước Nga phong phú vĩ đại. Những tác
phẩm tiêu biểu của Tolstoi không chỉ là những cuốn tiểu thuyết bất hủ mà còn
được coi như những công trình văn hóa của nhân loại vượt thời gian và không
gian, được dịch ra hầu hết các thứ tiếng trên thế giới.
Từ sau
cách mạng vô sản 1917 Cộng Sản Sô Viết cũng vẫn giữ nguyên địa vị cho Tolstoi,
họ phải dành cho nhà văn hào một chỗ đứng xứng đáng trong nền văn hóa giáo dục
Nga. Sở dĩ như vậy vì ông đã được mọi từng lớp xã hội từ người nông dân cho tới giới quí tộc trí thức, tư sản… ngưỡng
mộ, họ không thể và không dám gạt bỏ ông như trường hợp Dostoevsky. Vả lại Tolstoi đã cùng nông dân chống chế độ
bóc lột của giới quí tộc, địa chủ Nga, ông
cũng không công nhận quyền tư hữu đất đai như Sô viết nhưng với tinh thần bất bạo động, lấy
tình thương để giành thắng lợi, trái ngược với chủ trương dùng bạo lực đổ máu
như của Lénine.
Léon Tolstoi
là một nhà cách mạng xã hội nhưng lấy đấu tranh bất bạo động kết hợp với đạo
đức vì bản tính ông như một nhà hiền triết. Thực tế cho thấy phương thức bất
bạo động của Tolstoi không thành công so với chính sách dùng bạo lực của Lénine
như thế nhà văn hào không phải là chính trị gia mưu lược. Sự nghiệp chính trị
của ông không thành công, nhưng chính ông cũng không muốn trở thành nhà lãnh
đạo.
Ngày nay
đối với Tây phương cũng như trên thế giới, người ta chỉ biết Tolstoi như một
nhà văn hào lớn qua những tác phẩm vĩ đại vượt thời gian hơn là biết về sự nghiệp
chính trị, giáo dục của ông. Nhiều nhà nghiên cứu phê bình cho rằng tác phẩm
của Tolstoi ít nhiều giảng đạo lý, kinh điển làm mất giá trị văn chương nhưng
dù vậy ông vẫn được nhiều độc giả trên
thế giới ngưỡng mộ vì tác phẩm luôn có
nghệ thuật cao.
Trọng Đạt
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét