Khái Hưng, Nhất Linh, Thạch Lam dưới cái
nhìn Xã Hội chủ Nghĩa
Văn chương há phải là đơn thuốc
Chớ có khuyên xằng chết bỏ bu.
(Tú
Xương)
Chúng tôi nhận được cuốn Thạch Lam, Về tác giả và tác phẩm do một người
bạn về thăm quê hương tặng, sách dầy 500 trang, khổ lớn, nhà xuất bản Giáo dục,
sách gồm trên 70 bài viết về Thạch Lam.
Khoảng một phần tư là những bài viết từ thập niên 39, 40 tại Hà Nội và tại Sài
Gòn trước 1975, ba phần tư là những bài viết trong nước đa số ở thập niên 90.
Chúng tôi lấy làm ngạc nhiên Thạch Lam có thể được dư luận chú ý và ca ngợi
nhiều đến thế, nhất là dư luận trong nước.
Ngày nay trong nước người ta đã đánh giá lại Tự Lực văn đoàn trong bài
Thạch Lam Với Quê Hương Sáng Tác của Đinh QuangTốn (Thạch Lam, Văn Chương Và
Cái Đẹp, NXB Hội Văn Hà Nội, 1994)
“Gần đây kỷ niệm 82 năm sinh và 50
năm mất của Thạch Lam, chúng tôi lại về phố huyện Cẩm Giàng. Phần nhiều những
người chúng tôi hỏi chuyện đều có biết nhà văn Thạch Lam quê ở đây. Những mặc
cảm về giòng họ Nguyễn Tường cũng không còn nặng nề. Nhìn chung mọi người kể
chuyện với thái độ khách quan, kể cả những cán bộ kháng chiến cũ. Họ đã “bước
qua lời nguyền”để nhìn lịch sử một cách công bằng với tư duy đổi mới, đánh giá
đúng con người với những đóng góp và những hạn chế của họ với lịch sử. Riêng
đối với Thạch Lam, được họ nhắc đến với thái độ cảm tình”.
Như vậy theo tinh thần tư duy đổi mới, họ được nhìn lịch sử một cách
công bằng hơn và đánh giá lại một giai đoạn đã qua của nền văn chương Việt Nam
“Nhưng về phía độc giả Thạch Lam cũng
hiểu một tình trạng có thực: đó là sự tồn tại của hai hạng người: một hạng chỉ
cốt xem truyện để giải trí và hạng thứ hai thực sự là biết thưởng thức. Khác
với một số nhà văn đương thời, Thạch Lam
đã dũng cảm phục vụ hạng độc giả thứ hai để rồi phải chịu một thiệt thòi là
sách của ông đã không tránh khỏi bị quên lãng trong một thời điểm nào đó. Song
chỉ một thời gian sau đó, bạn đọc đã nhận ra được vẻ đẹp đích thực của văn
chương ông và thừa nhận ông là “người có tài” và “viết hay hơn cả” trong Tự Lực
văn đoàn”.
(Thạch Lam, Người Đi Tìm Cái Đẹp Trong Cuộc Đời Và Trong Văn Chương).
Hoăc như Nguyễn Phúc trong Quan Niệm Văn Chương Của Thạch Lam, Vị Nghệ Thuật
Hay Vị Nhân Sinh (Thạch Lam,Văn Chương Và Cái Đẹp, NXB Hội văn Hà Nội 1994)
“Nét đặc trưng của văn tài Thạch Lam
trước hết thể hiện ở chỗ: Là thành viên chủ chốt của một văn đoàn vẫn được nhất
trí coi là “lãng mạn”nhưng toàn bộ sáng tác của ông lại không chịu nằm gọn
trong cái tên gọi đó, các nhà nghiên cứu văn học đã dụng công đi tìm những khái
quát thích hợp, như “khuynh hướng nghiêng về bình dân với sự đồng cảm chân
thành” “bút pháp tả thực tỉnh táo”… song xem ra vẫn chưa tìm được danh xưng nào
vừa ý. Quả là một đời văn tuy ngắn ngủi nhưng lại có một tầm vóc “ngoại cỡ”
Ông này lại đánh giá văn nghiệp Thạch lam cao hơn ông kia một bậc: ngoại
hạng, quá cỡ. Chúng tôi lại xin dẫn chứng một số nhận xét khác.
Hà Văn Đức (Thế Giới Nhân Vật Thạch Lam, Văn Học Việt Nam 1900-1945, NXB
Giáo dục 1997). Cho thấy lối viết Khái Hưng, Nhất Linh không thực như Thạch Lam
khi so sánh các nhà văn đồng nghiệp với nhau ấy dưới đây.
“Ngòi bút của Thạch Lam tỏ ra trân
trọng khi viết về những mặt tốt đẹp ớ người lao động. Trong tác phẩm của những
nhà văn lãng mạn như Nhất Linh, Khái Hưng, dân quê hiện ra như một đám người
ngờ nghệch dốt nát, bản năng (Vọi, Trống Mái). Thạch Lam không chấp nhận cách
gán cho nhân vật của mình “những đức tính và tật xấu mà người dân quê không
thực có”. Ông nhìn thấy những niềm vui bình dị, những ước mơ nho nhỏ, những đức
tính đẹp tiềm ẩn trong họ”.
Theo chúng tôi nghĩ cá nhân anh Vọi không thể coi là đại diện cho đám
dân quê, cái ngờ nghệch của anh Vọi chỉ là trường hợp cá biệt không có tính
cách biểu tượng, chúng tôi sẽ trở lại vấn đề này sau.
Chúng tôi xin trích dẫn tiếp vài nhận định khác, dưới đây Phong Lê trong
bài Thạch Lam Trong Tự Lực văn đoàn (cuốn Văn Chương Và Cái Đẹp).
“Sự sống lại những giá trị văn học
tiền chiến trong đó Tự Lực văn đoàn là hiện tượng ta đang chứng kiến, nhưng tôi
không tin tất cả những gì thuộc Tự Lực văn đoàn sản sinh ra đều cần được khôi
phục lại. Nhiều giá trị mà Tự Lực văn đoàn xây dựng được đã bị thời đại vượt
qua, có bộ phận đã bị vượt qua ngay từ trước 1945. Còn Thạch Lam thì tôi vững
tin ở sự tồn tại. Nếu không là tất cả thì cũng là phần lớn những gì ông đã
viết”.
Nghĩa là theo Lê Phong toàn bộ văn nghiệp của Tự Lực văn đoàn chỉ riêng
có Thạch Lam là có giá trị vượt thời gian còn lại đều lỗi thời và bị đào thải.
Dưới đây là nhận xét của Trần Ngọc Dung trong bài Phong Cách Truyện Ngắn
Thạch Lam (cuốn Văn Chương Và Cái Đẹp).
“Các nhà tiểu thuyết Nhất Linh, Khái
Hưng, Hoàng Đạo, trong thời kỳ Mặt trận Dân chủ, cũng tỏ ra quan tâm đến nhân
dân lao động. Qua các trang viết không phải họ không hiểu được những nỗi thống
khổ của người dân nghèo thành thị hay nông dân lao động, nhưng tình cảm không
sâu sắc, nhiều khi không tránh được thái độ khinh bạc của những trí thức trưởng giả đối
với những đám người “vô học” “dốt nát”, “hủ lậu”, “bẩn thỉu”(Trống Mái, Dưới
Ánh Trăng . . .của Khái Hưng. Tối Tăm, Một Kiếp Người, Chàng Nông Phu, Đầu
Đường Xó Chợ… của Nhất Linh, Bùn Lầy Nước Đọng của Hoàng Đạo), nhân vật chủ yếu
và lý tưởng của họ nói chung thuộc tầng lớp giầu sang, có học thức cao trong xã
hội cũ (Hiền trong Trống Mái, Hạc, Bảo trong Gia Đình của Khái Hưng, Duy, Thơ
trong Con Đường Sáng của Hoàng Đạo, Dũng, Loan trong Đôi Bạn của Nhất Linh).
Còn Thạch Lam lại xây dựng cho mình một thế giới nhân vật khác. Ông lặng lẽ
hướng ngòi bút về phía những người nghèo khổ với tấm lòng trắc ẩn thương xót
chân thành”.
Trần Ngọc Dung chỉ công nhận Thạch Lam là người thực sự tôn thờ nhân bản
trong Tự Lực văn đoàn, chúng tôi sẽ trở lại vấn đề này sau.
Một cách tổng quát chúng tôi xin thu gọn những ý kiến đánh giá cao Thạch
Lam của các nhà phê bình trên đây như sau:
-Thạch Lam là người viết hay hơn cả trong Tự Lực văn đoàn.
-Thạch Lam là nhà văn ngoại cỡ, ngoại hạng.
-Thạch Lam là người mô tả dân quê bằng những nét chân thực nhất, các nhà
văn khác của văn đoàn như Khái Hưng gán cho dân quê những cá tính mà họ không
có.
-Chỉ có văn chương Thạch Lam là tồn tại, giá trị văn chương của các tác
giả khác trong văn đoàn đều đã lỗi thời,
đã bị thời đại vượt qua.
-Chỉ có Thạch Lam là thực sự tôn thờ nhân bản, các cây bút khác của văn
đoàn như Khái Hưng, Nhất Linh, Hoàng Đạo. . nhìn người nghèo bằng cặp mắt khinh
bạc.
Như quí vị độc giả đều đã biết theo dư luận của các nhà phê bình và dư
luận độc giả, Khái Hưng và Nhất Linh đã và đang được coi như có sự nghiệp văn
chương lớn nhất trong Tự Lực văn đoàn. Theo dư luận chung, Thạch Lam đã được
coi như nhân vật số ba của văn đoàn. Nay theo các nhà phê bình trong nước, thứ
tự ấy cần phải được định giá lại nghĩa là Thạch Lam phải là cây viết sáng giá
nhất của Tự Lực văn đoàn và Khái Hưng, Nhất Linh đương nhiên phải bị hạ bệ đưa
xuống dưới chưa biết xếp vào đâu!
Các nhà phê bình có quyền đánh giá, khen chê một tác phẩm hoặc cả một
công trình văn học, họ cũng có quyền định giá lại toàn bộ văn chương của một
văn đoàn song không có nghĩa là ý kiến chung, dư luận chung của độc giả bị loại
bỏ bởi vì người đọc cũng là một lực lượng phê bình đáng kể mà ta không thể phủ
nhận hay loại bỏ một cách dễ dàng. Điều chúng tôi muốn nói ở đây là các nhà phê
bình không thể bắt đám đông độc giả phải tuân theo sự lượng giá của họ trên
thực tế, độc giả vẫn là độc giả, nhà phê bình vẫn là nhà phê bình.
Các nhà phê bình Tây phương từ hơn nửa thế kỷ nay đã không ngớt lời ca
ngợi ngọn bút thần sầu quỉ khốc của Dostoievsky, nhà văn hào Nga thế kỷ 19, nổi
tiếng về kỹ thuật mô tả tâm lý nhân vật. Người ta bảo ông ấy là nhà văn hào vĩ
đại nhất của nhân loại từ trước tới nay, văn chương của ông ấy cho đến nay vẫn
còn mới không bị rơi vào cổ điển, có người cho ông là triết gia sâu sắc, kẻ nói
ông là nhà phân tâm học đại tài… thậm chí có người còn so sánh tư tưởng của ông
với thuyết tương đối của nhà bác học Einstein nữa…Nhưng trên thực tế số độc giả
của Dostoievsky tương đối ít thôi, nhiều người lại bảo đọc sách của ông họ
không hiểu ông ấy nói cái gì, cũng có nhiều người thích và khen lấy khen để văn
Dostoievsky tuyệt diệu nhưng trong số này nhiều người không biết nó hay ở chỗ
nào cả.
Và như vậy phải chăng các nhà phê bình chuyên nghiệp không thể lái độc
giả theo ý mình vì độc giả cũng là một lực lượng phê bình đáng kể. Trở lại vị
trí của Thạch Lam trong Tự Lực văn đoàn chúng tôi xin được đánh giá theo dư
luận chung như sau.
Theo dư luận chung Khái Hưng vẫn được coi là một trong số các tác giả lớn nhất của Tự Lực
văn đoàn. Theo Phạm Thế Ngũ (Việt Nam
Văn Học Sử Giản Ước Tân Biên, cuốn 3), Khái Hưng là cột trụ của Tự Lực văn
đoàn, sáng tác của ông trong văn đoàn dồi dào cả về phẩm lẫn lượng. Theo Nguyễn Vỹ, người đã gặp Nhất Linh ở Sài Gòn 1952
(Kỷ Vật Cuối Cùng, Phượng Hoàng, Cali 1997) Nhất Linh cho biết trong thời kỳ
sáng tác cho Tự Lực văn đoàn ông thường đưa bản thảo cho Khái Hưng sửa, cuốn
nào Khái Hưng sửa nhiều thì lấy tên cả hai người, cũng có cuốn do Khái Hưng sửa
nhiều nhưng vẫn để tên Nhất Linh.
Chúng tôi đã được tiếp xúc với cụ Nguyễn Thạch Kiên trước đây, nhà văn,
đảng viên Việt Nam Quốc Dân đảng, cụ cho
biết Khái Hưng là người đã khuyến khích và nâng đỡ Thạch Lam. Tiểu
thuyềt luận đề của Nhất Linh bị Phạm Thế Ngũ chỉ trích trong khi Khái Hưng
không thấy bị chỉ trích, người ta thường coi Khái Hưng như cây viết suất sắc
nhất của văn đoàn. Nhất Linh là người đóng góp nhiều nhất cho công cuộc cải
cách xã hội, vì công lao của ông với cách mạng xã hội quá lớn nên trên thực tế
người ta vẫn thường xếp ông ngang hàng với Khái Hưng.
Và như vậy dư luận chung từ trước đến nay đã xếp hạng Nhất Linh, Khái
Hưng như ngôi sao sáng của văn đoàn dĩ nhiên Thạch Lam, Hoàng Đạo sẽ đứng hạng
ba, hạng tư . Ta thử so sánh toàn bộ văn nghiệp của Thạch Lam với Khái Hưng,
Nhất Linh để có một kết luận khách quan công bằng hơn.
Về mặt số lượng, văn nghiệp của Thạch Lam so với Khái Hưng, Nhất linh
thật là quá khiêm tốn: một truyện dài khoảng
200 trang, ba tập truyện ngắn được độ 200 trang, một tùy bút khoảng 60
trang, một lý luận văn chương khoảng 70 trang, toàn bộ chỉ hơn 500 trang, dài
bằng Xóm Cầu Mới của Nhất Linh hay cuốn Tiêu Sơn Tráng Sĩ của Khái Hưng. Như
vậy nếu muốn xếp hạng Thạch Lam như một ngôi sao sáng chói đứng đầu Tự Lực văn
đoàn thì phẩm chất các truyện của ông phải xuất sắc gấp bội Khái Hưng, Nhất
linh vì số lượng quá ít oi.
Trên thực tế các tài liệu cho thấy truyện của Thạch Lam khó bán, hoặc
bán rất chậm, ngược lại truyện của Khái Hưng, Nhất Linh như Hồn Bướm Mơ Tiên,
Gánh Hàng Hoa, Đoạn Tuyệt… bán chạy như tôm tươi. Lý do gì tác phẩm của Thạch
Lam không được hoan nghênh? một điều chắc chắn là nó thiếu khả năng lôi cuốn vì
tác giả của nó quá chú trọng vào hiện thực và mô tả nội tâm khiến cho câu
chuyện trở lên buồn tẻ. Trong bài nói về cuốn Theo Giòng chúng tôi đã phân tích
về tiêu chuẩn nghệ thuật của Thạch Lam, về cái chủ quan của ông trong việc đi
tìm cái hay, cái đẹp của một tác phẩm văn chương.
Ông đã nói nhiều lần rằng người nghệ sĩ phải chăm chú vào sự thực, bề
trong của con người, hầu như ông đã cho hiện thực, diễn tả tâm lý hướng nội là
tiêu chuẩn duy nhất của nghệ thuật và không để ý đến những tiêu chuẩn khác. Thạch Lam chỉ trích
những hạng độc giả chỉ chú ý đến cốt truyện mà không màng đến tâm lý nhân vật
có đúng hay không, hời hợt hay sâu sắc, nhưng trên thực tế tiêu chuẩn nghệ
thuật của một tác phẩm văn chương rất phức tạp chứ không đơn giản như tác giả
đã quan niệm.
-Đa số người đọc chú trọng về cốt truyện, những cuốn được coi như có giá
trị lâu dài vượt thời gian là những cuốn có cốt truyện hay có khả năng lôi cuốn
người đọc như Tam Quốc Chí, Nghìn Lẻ Một Đêm, Hồn Bướm Mơ Tiên chẳng hạn.
-Những tác phẩm có giá trị về lịch sử như Khói Lửa Kinh Thành (LâmNgữ
Đường) Chiến Tranh Và Hoà Bình, Sông Don Thanh Bình (Sholokhov)… đã làm sống
lại một giai đoạn lịch sử.
-Những tác phẩm có giá trị về xã hội như Godfather có thể coi như một
tài liệu đầy đủ về xã hội đen.
-Những tác phẩm lãng mạn bay bướm như Anna Karénine, Đôi Bạn, Cuốn Theo
Chiều Gió…
-Những tác phẩm diễn tả được những ý nghĩa, luận đề như Lão Ngư Ông Và
Biển Cả của Hemingway ca ngợi tinh thần phấn đấu với số mệnh đến cùng.
Một tác phẩm văn chương hay phải là một tác phẩm cân đối và hoàn chỉnh
rung cảm được người thưởng thức qua nhiều tiêu chuẩn nghệ thuật chứ không quá
đơn giản như dưới cái nhìn của Thạch Lam. Sách của ông không bán được phần lớn
vì buồn nản, tiếng pháp gọi là monotone mặc dù tâm lý nhân vật sâu sắc, hiện
thực, tâm lý và hiện thực cũng không cứu vãn được tình thế.
Không đủ khả năng lôi cuốn người đọc mặc nhiên về nghệ thuật cốt truyện
phải thua kém Nhất Linh, Khái Hưng và nhất là tính chất lãng mạn, một yếu tố
quan trọng để khiến nó đủ khả năng lôi cuốn thì truyện của Thạch Lam cũng không
được phong phú cho lắm như ở Khái Hưng, Nhất Linh. Không khí yêu đương lãng mạn
trong văn chương Thạch Lam so vói Nhất Linh, Khái Hưng còn thua kém nhiều. Nghệ
thuật phải có tính chất đại chúng, phục vụ đám đông chứ không phải làm theo cái
ý thích của mình.
Tiểu thuyết, truyện ngắn của Thạch Lam hiện thực được cả những nền nếp
phong tục xã hội, những cảnh bần cùng đói khổ của giới người nghèo cùng mạt xã
hội nhưng lại không mang những ý nghĩa cách mạng, cải cách xã hội như Đôi Bạn,
Nửa Chừng Xuân, hoặc không nói lên được nhiều về những mặt trái tàn nhẫn của
nền luân lý cổ như Lạnh Lùng của Nhất Linh. Thế giới giầu cũng có những cái hay
riêng như trong Băn Khoăn của Khái Hưng, không phải chỉ nói về giới nghèo mới
là có giá trị cao.
Một tác giả muốn được xếp vào hàng ngoại cỡ chúng tôi nghĩ cần phải có
sự toàn diện về nghệ thuật bởi vì một vài tiêu chuẩn riêng thực không đủ để xếp
hạng như vậy, tiêu chuẩn nghệ thuật đa dạng và toàn diện, cái mà văn chương của
Thạch Lam còn thiếu mặc dù có xuất sắc ở một vài bình diện nào đó.
Ở đây chúng tôi không lạc đề, không chỉ trích những yếu điểm của Thạch
Lam để dìm ông xuống và đề cao Khái Hưng, Nhất Linh nhưng vấn đề là chúng ta
phải nhìn nghệ thuật bằng cặp mắt khách quan đứng ngoài ảnh hưởng của thành
kiến. Chúng tôi đồng ý nhìn nhận Thạch Lam là một nhà văn chuyên về đoản thiên
có những nét sâu sắc, độc đáo, người đã đóng góp rất nhiều cho Tự Lực văn đoàn
cũng như đã tô điểm những nét đẹp cho nền văn chương Việt Nam nhưng ông vẫn chỉ
là một nhân vật số ba của Tự Lực văn đoàn không hơn không kém và địa vị của
Khái Hưng, Nhất Linh mà người ta thường gọi là cột trụ của Tự Lực văn đoàn là
một sự kiện dĩ nhiên
không thể đảo ngược bởi những lý do mà chúng tôi đã diễn đạt ở trên.
Chúng tôi xin trở lại nhận xét của những nhà phê bình trong nuớc về việc
thẩm định lại giá trị văn chương của Tự Lực văn đoàn. Theo như nhận xét của
Trần Ngọc Dung, Khái Hưng, Nhất Linh, Hoàng Đạo chỉ chú trọng tới xã hội trưởng
giả, giầu có, ông ngụ ý chỉ trích họ không thực sự quan tâm đến giới bình dân,
nhưng đề tài văn chương đâu có thể hạn hẹp vào một khuôn khổ nhất định được.
Thiên chức của nhà văn không phải chỉ để ca tụng giới bần cố nông khố rách áo
ôm mà nghệ thuật của họ phải được mở rộng ra cho tới tận chân trời đến tất cả
mọi khía cạnh của xã hội, con người. Chiến Tranh và Hòa Bình, Anna Karénine…
của Léon Tolstoi chỉ diễn tả thế giới của giai cấp quí tộc, ông hoàng bà
chúa không ca ngợi nông dân nhưng đã
chẳng được dư luận chung xếp vào hàng những công trình văn hóa nhân loại là gì?
Các nhà phê bình khen lấy khen để Thạch Lam như một ngôi sao sáng chói
nhất trên bầu trời Tự Lực văn đoàn nhưng họ lại quên chú ý đến một điểm là sách
của ông bán không được, chúng ta thử tìm hiểu tại sao? Thạch Lam ca ngợi
Dostoievsky như một nhà viết tiểu thuyết có giátrị nhất của thế kỷ và trên hoàn
cầu, ông đã chịu ảnh hưởng sâu đậm của Dostoievsky. Chủ đề chính trong các tác
phẩm của nhà văn hào này là sự tranh đấu giằng co giữa thiện và ác để làm chủ
tâm hồn và đã ảnh hưởng tới Hồn Bướm Mơ Tiên (Khái Hưng), Tháng Ngày Qua, Bắn
Vịt Trời (Nhất Linh), Sợi Tóc, Một Cơn Giận (Thạch Lam). Thạch Lam chịu ảnh
hưởng Dostoievsky nhiều nhất về thuật tả tâm trạng con người, đó chính là một trong
những lý do khiến cho tác phẩm của ông khó bán vì thiếu khả năng lôi cuốn không
đáp ứng được sự đòi hỏi của người thưởng thức. Người đọc có nhu cầu của họ, nhà
văn viết theo sở thích của mình tức là tự mình tách rời đám đông và dĩ nhiên sẽ
bị họ lơ là bỏ rơi không thương không tiếc.
Các nhà phê bình văn học trong nước ca ngợi Thạch Lam là người yêu
thương và đi sát với những người nghèo cùng khổ, nhưng sự đi sát của ông có giá
trị hơn công cuộc tranh đấu cải cách xã hội của Nhất Linh, Khái Hưng, Hoàng Đạo
hay không? Điều mà họ nói nhìn lại lịch sử một cách công bằng phải chăng chỉ là
trò GIAN MANH VĂN NGHỆ? nhìn lại lịch sử
một cách khách quan như thế phải chăng chỉ là đưa chính trị vào văn chương một
cách vô cùng khôn khéo.
Phải chăng việc các ông lên án Khái Hưng, Nhất Linh, Hoàng Đạo vì họ là
những người quốc gia chân chính đã can đảm đứng lên chống lại một tập đoàn bịp
bợm gian ác trước kia? Phải chăng việc kết án Khái Hưng là khinh bạc dân nghèo
để bào chữa cho việc thủ tiêu nhà văn lớn này một cách tàn nhẫn tại bến đò Cựa
Gà Nam Định 1947 mà chứng cớ còn rành rành qua lời tường thuật của các nhân
chứng hiện còn sống sót trong cuốn Kỷ Vật Cuối Cùng. Nhìn lịch sử một cách
khách quan như các ông chỉ là trò mập mờ đánh lận con đen, giả mù sa mưa hoặc
trò tuyên truyền xảo quyệt.
Những ý kiến lệch lạc và sai lầm tận gốc rễ ấy thực không đáng được gọi
là phê bình, được viết lên bởi những kẻ đã cố tình bóp méo văn chương, bóp méo
sự thật để loại bỏ những tác giả mà họ không đồng quan điểm.
Phê bình văn học đã đóng một vai trò quan trọng không những trong văn
học sử mà còn có thể ảnh hưởng tới nền văn hoá lâu dài của cả một dân tộc.
Chẳng thế mà người xưa đã quan niệm: làm thầy thuốc mà sai lầm thì giết một
người, làm chính trị mà sai lầm thì hại một đời, làm văn hoá mà sai lầm thì hại
muôn đời.
Trọng Đạt
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét